«НҰРТАС ОҢДАСЫНОВТЫҢ ӨНЕГЕ МҰРАСЫ»

«Солтүстік облыстардың Ресейге қосылу-қосылмауын Сіз бен біз шешпейміз, жалғыз Үкімет шешпейді, ол облыстарда тұрып жатқан сан мыңдаған жергілікті халық бар,  сол   халық  шешеді!»

• Нұртас Оңдасынов

1940-1951 жылдар аралығында Қазақстан территориясында ашылмаған кеніш қалмаған болатын. Ал 1950-60 жылдар аралығында Құрманғазының бейітінің анықталуы мен құлыптас орнатылуы. Дина Нұрпеисова атындағы ұлттық аспаптар оркестірің құрылуы. Бұл жүйелі оқиғалардың бір ортақ негізі бар. Ол – Нұртас Оңдасынов. Осы мақалада, біз Нұртас Оңдасновтың тұлға ретінде қалыптасуын, өмірбаянын және Қазақстан Тарихындағы орны мен маңызын қарастыратын боламыз.

Н.Д. Оңдасынов 1904 жылдың 13 қазанда дүниеге келеді. Бастау ретінде айта кетсек, шын аты Нұрмұхаммет, әкесінің аты Оңдасын, атасының аты Дәндібай болған болашақ тамаша тұлға, жастайынан білімге құштар болып өседі. Бала Нұртасты ата-анасынан айырған тағдыр, Оңдасынов атамызды жетімдер үйіне алып барады. Тұлға болып қалыптасуында дәл осы жетімдер үйінде алған білімінің әсері мол екенін, өзінің жеке сұхбаттарында қысылмай айтатын. Сол жерде жүріп, елдің қолы жетпеген кітаптардан білім алып, көзі ашылады.

«Тәшкенде Мағжанның кітабы шыққан. Абайдың кітабы шыққан. Екеуін жастықтың астына тығып оқитынбыз. Сөйтіп Мағжан, әсіресе Абай шығармасымен Орта Азияда бірінші рет танысқан бізбіз.»

• Нұртас Оңдасынов.

Ташкентте Орман Шаруашылығы Техникумын тәмәмдағаннан кейін, Нұртас Ташкент Мемлекеттік Ирригациялық Институтына (1930-1934) түседі. Осылайша, дарынды, білімге ынта болған Нұртас небәрі 34 жасында Қазақстан өкіметінің тізгінін қолына алады. 1938 жылда жеке адамға табынудың зардабы әлі саябырсымаған кезең болатын. Алайда, Нұртас Оңдасынов атамыз есіл дерті Қазақстанның экономикасын дамыту болды.

Халық Комиссарлары Кеңесі мен Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы болып 1938 жылдың 17 шілдесінен 1951 жылдың қыркүйек айына дейін лауазымды болатын. Он жыл бойы Н.Д. Оңдасыновтың орынбасары болып Қазақ КСР Халық Комиссарлары Кеңесінде Д.А. Қонаев жұмыс істеді. Ол өмір бойы Н.Д. Оңдасыновты өзінің ұстазы деп санады және оған үнемі қолдау көрсетіп отырды.

Оның есімі Қазақстанның даму кезеңімен тығыз байланысты екені даусыз. Алматы қаласындағы Абай атындағы Опера және балет театрының, Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының құрылуы мен ашылуына атсалысып, шаңырағын көтеріп, уығын өз қолымен қадады. Бұдан басқа Үкімет басында жүріп, елді көп аралайды. Қостанай облысының Шалғай ауылына тоқтайды. Саз мүсіндерге көзі түскен Нұртас, мүсін авторының  кім екеніне қатты қызығушылық танытады. Атамыздың көңілінен шыққан шығармалардың мүсіншісі, сол үйдің қорасын тазалап жүрген жас балаға тап болып, оның талантының жерде қалмауын қадағалады. Ол жас бала, қазір барша қазақ еліне әйгілі Хәкімжан Наурызбаев болатын. 4-5 айдан кейін Хәкімжан ағамызды Алматы қаласына алып келіп, жас баланың ата-анасына жағдай жасап, жаңа белестерге жол ашқан болатын.

Одан бөлек, Жезқазғанда кеніште ағамыз Қаныш Сатпаевтың жүрген жерінен Мәскеу қаласына ала жүріп, КСРО Ғылым Академиясының Президенті – Комаровқа барып, Қазақстанға Ғылым Академиясын салуды талап етеді. Сол жерде, қолма қол түрде, Қаныш Сатпаев КСРО Ғылым Академиясының Корреспондент Мүшесі болып сайланады. 2-3 жылдан кейін, Қазақ КСР Ғылым Академиясынын Президенті атанады. Одан кейін де, Нұртас Дәндібайұлы, арнайы зәулім ғимарат салып, Қаныш ағамыздын артынан академиктерді ертіп, қазақ халқы арасында да ғылымға деген құштарлықты дамытып, оған толық жағдай жасаған тұлға болып саналады.

Мойынты-Шу темір жолының салынуына ықпал еткен тұлғаларды бірі – Нұртас Оңдасынов болатын. Темір жолдың ұзындығы 500 км-ден аспаса да, қазақ халқы үшін өндірістің бір нүктеден келесі нүктеге жеткізу қиындыққа соққандығын түсінген атамыз, сұрақтың пайда болған мезетінде оның шешуімен айналасты. Шардара, Бөгенсу, Арыс, Түркістан қоймаларының қазіргі таңға дейінгі жақсы қалыпта сақталуы, әрине Нұртас атамыздың орасан зор еңбегінің нәтижесі болып табылады.

1962 жылы зейнеткерлікке шыққаннан кейін шығармашылықпен шындап айналысқан. 1969 жылы “Арабша-қазақша түсіндірме сөздігі”, 1974 жылы “Парсыша-қазақша түсіндірме сөздігі” жарық көріп, «қалың оқырманның ыстық ықыласына бөленді” – дейді Д.А.Қонаев.

Нұртас Оңдасов сияқты халықтың біртуар дарынды тұлғалары біздің тарихымызда жеткілікті. Алайда, әрбір тұлғанын жеке-жеке істеген ерліктері біздің Қазақстанның көркеюіне алып келді.

Болат САЙЛАН, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің профессоры,т.ғ.д.

Бақдаулет АЛИШБАЕВ, 1-курс студенті